Γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Ταξιάρχης, μεταξύ Αιτωλίας και Ναυπακτίας. Νέος πήγε στο Άγιο Όρος για να σπουδάσει στην Αθωνιάδα Σχολή. Μετά την αποφοίτησή του έγινε μοναχός στη Μονή Φιλοθέου, μετονομαζόμενος από Κωνσταντίνο σε Κοσμά. Αρκετά χρόνια αργότερα χειροτονήθηκε πρεσβύτερος.
Η κατάσταση που επικρατούσε στον υπόδουλο Ελληνισμό τον έθλιβε πολύ και φλεγόταν από τον πόθο να βοηθήσει τους σκλαβωμένους Έλληνες. Δίσταζε όμως να αναλάβει μόνος του αυτή την προσπάθεια. Με θεία παρότρυνση πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο αδελφός του Χρύσανθος εργαζόταν ως διδάσκαλος, και παρακολούθησε κοντά του μερικά μαθήματα ρητορικής. Στη συνέχεια με την άδεια και την ευλογία του Οικουμενικού πατριάρχου Σεραφείμ περιόδευσε σε όλη την Ελλάδα διδάσκοντας τους ανθρώπους τον λόγο του Θεού, στηρίζοντάς τους στην ορθόδοξη πίστη, και προτρέποντάς τους να κτίζουν σχολεία για να μαθαίνουν τα παιδιά την ελληνική γλώσσα και ιστορία.
Σε μία από τις ιεραποστολικές του περιοδείες ο άγιος Κοσμάς πέρασε και από την Ημαθία. Σε πολλά από τα χωριά παραμένει ακόμη ζωντανή η μνήμη της διελεύσεως και του κηρύγματός του, αλλά και της συνηθείας που είχε σε όποιο τόπο πήγαινε να βάζει ένα μεταλλικό σταυρό στον κορμό τεσσάρων δένδρων, ένα σε κάθε σημείο του ορίζοντα. Ένας από αυτούς τους σταυρούς βρέθηκε με θαυμαστό τρόπο σε ένα δένδρο στο χωριό Πολυδένδρι της Ημαθίας, το οποίο επισκέφθηκε ο άγιος Κοσμάς το 1775 μετά από πρόσκληση των κατοίκων του, οι οποίοι τον παρακάλεσαν να έρθει στο χωριό τους και να προσευχηθεί για τη σωτηρία τους από μία επιδημία πανώλης.
Ο φθόνος των Τούρκων και των Εβραίων για το σπουδαίο ιεραποστολικό έργο του αγίου Κοσμά οδήγησε στη σύλληψη και τον απαγχονισμό του στο χωριό Καλικόντασι της Βορείου Ηπείτου το 1779. Το λείψανό του, αφού έδεσαν μία πέτρα στο λαιμό του, το έριξαν στο ποτάμι. Όμως αυτό με θαυμαστό τρόπο επέπλεε στα νερά του ποταμού, και έτσι το βρήκε ένας ιερέας ο οποίος και το ενεταφίασε στη Μονή της Θεοτόκου Αρδανίτσας της Βορίου Ηπείρου.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη στις 20 Απριλίου 1961 τον κατέταξε μεταξύ των αγίων και όρισε η μνήμη του να τιμάται στις 24 Αυγούστου, ημέρα του μαρτυρίου του.
Ο Σταυρός του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού που βρέθηκε στο Πολυδένδρι.
